L. S. KLEJN Zmartwychwstanie Pioruna

Przyczynek do rekonstrukcji wschodniosiowiacskiego poganstwa

Streszczenie

Jesli pozostawimy na uboczu wszelkie rekonstrukcje, analogie, domysly oraz przypuszczenia i przeanalizujemy jedynie zrodla, okaze si? wowczas, ze zarowno czas jak i religia chrzescijanska zrujnowaly poganskq. religi? Slowian. Zachowane do naszych czasow informacje dotycz^ce Pioruna sq. niezwykle sk^pe i fragmentaryczne. O bostwach wschodnioslowianskich zachowalo si? w kronikach jedynie kilka obelzywych stow, dwie czy trzy opowiesci o odnalezieniu i obaleniu pos^gow Pioruna czy innych bogow w Kijowie i Nowogrodzie oraz przysi?gi skladane przed dowodcy Bizancjum na imiona tychze bogow. Sk^pe wiadomosci znalezc mozna w kazaniach ojcow kosciola, ktorzy zamieszczali w nich informacje o innowiercach. Podobne imiona bogow stowianskich wyst?puj^ w jazykach pokrewnych. Wszystkie wymienione wyzej wiadomosci zwi^zane s^ z kultem a nie z mitologi^. Do naszych czasow nie zachowafy si? mity o Piorunie. Ich niema.

Dopiero okres Odrodzenia przyniost zainteresowanie kultury oraz mitologiq. antycznq, i wraz z пщ przyszlo zainteresowanie wlasnq. przesztosci% ktorq. zestawiano z kultury antyczn^. Zgl?biaj^c mitologi? s^siaduj^cych narodow Polscy badacze z XV-XVI wieku J. Dtugosz i M. Stryjkowski, przeka- zywali (i przeinaczali) relacje rosyjskich kronikarzy oraz wszelkie wiadomosci zaslyszane na Wschodzie. Od XVII wieku powolywano si? rowniez na relacje niemieckich, angielskich a innych podroznikow powracaj^cych z terenow Rosji.

Pocz^tki zainteresowania czasami poganskimi w Rosji wi^zac nalezy z epokq. Piotra Wielkiego (XVIII wiek), jednakze wowczas opierano si? na przeinaczonych zachodnich relacjach. W pocz^tkach XIX wieku uczeni nadal opierali si? jedynie na spekulacjach, powstawaly wowczas dtugie listy bogow stworzone na podstawie analizy zagadkowych nazw w przyslowich i spiewach ludowych (A. S. Kajsarow, G. Glinka i inni). Wedle ich koncepcji religia ta przesci^gala inne poganskie religie, nablizaj^c si? do chrzescijanstwa (P. Stroew, M. Kastorski, N. Kostomarow, S. M. Solowjew). Jednakze ta tradycja nie byla podtrzymywana przez slowianofilow, w swych pracach zaprzeczali oni koncepcji rozwini?tego politeizmu u Siowian a w pierwotnej religii widzieli prawoslawny monoteizm. Wedle nich poganscy bogowie, ktorzy znalezli si? w kronikach rosyjskich przyw?drowali na Rus wraz z Waregami (Normanami).

W poiowie XIX wieku rozpoczynaj^ si? komparatystyczne badania, ktorych celem bylo ustalenie pokrewienstwa bostw narodow indoeuro- pejskich — zestawiano wowczas panteon bostw siowianskich z panteonem greckim, rzymskim i indyjskim. W efekcie tych badan naukowcy doszli wowczas do wniosku, ze panteony te wywodzq. si? od narodu praindoeuro- pejskiego. Zwolennicy szkoly solarno-mitologicznej, poshiguj^c si? poetyckimi alegoriami, wi^zali istnienie antropomorficznych bostw z kultem otaczaj^cej przyrody (D. O. Szepping, A. N. Afanasjew). A. S. Famincyn opieraj^c si? na zasadach dyfiizjonizmu, rozwijal koncepcj? slowianofilsk^. N. I. Kareew bronil zas idei o pierwotnym monoteizmie. Natomiast w koncepcji ewolucjo- nistow, rozwini?tej w latach siedemdziesi^tych i osiemdziesi^tych XIX wieku, postacie bogow wywodz^si? z demonologii ludowej (w Rosji N. F. Sumcow).

Dyfiizjonizm i ewolucjonizm uwidocznili si? rowniez w pracach Lubora Niederle i A. N. Weseiowskiego, ktorzy uwazali, ze Slowianie nie rozwin?li mitologii wyzszej, pozostaj^c na poziomie demonologii. Inni badacze odrzucali koncepcje szkoly mitologicznej z innych powodow: przede wszystkim zwracali uwag? na brak faktow i tym samym nie wierzyli w prawdziwosc stawianych hipotez (W. Jagic, H. Machal, L. Lezer or Leze, A. Kiripicznikow).

W pracach badaczy z pocz^tkow XX w. (E. W. Aniczkow, N. M. Galkowski, V. J. Mansikka) przeiamywany byl sceptycyzm w stosunku do zastanych zrodei, dlatego tez swe prace oparli oni na analizie zachowanych kazan prawoslawnych ojcow koscioia, ktore dotyczyly przezytkow poganskich. Opieraj^c si? na nich, badacze ci mimo woli przej?li negatywn^ ocen? religii poganskiej jako wiar? rozleglq. i prymitywn^. Aniczkow, bazujic na pracy Roznieckiego o Piorunie, wywodz^cej go od germanskiego Tora, uwazal, ze Rus rotfa si? od drobnych bozkow, natomiast znaczniejsi antropomorficzni bogowie zapozyczeni byli od Waregow.

W XX w. badacze polscy (H. Lowmianski, W. Szafranski, K. Moszynski) tez uwazali slowianskq. religie poganskq. za monoteistyczn^, co niew^tpliwie nalezy wi^zac z silnym wptywem katolicyzmu. Dia nich Piorun jest nie tyle glownym bogiem co bogiem jedynym, pozostali sq. jedynie jego hypostazami.

W Rosji Radzieckiej wojowniczy ateizm na dhigo zatrzymal badania nad religiq. slowianskq.. Krytycyzm marksistow zwrocil si? przede wszystkim przeciwko ich glownym wrogom — chrzescijanstwu i islamowi. Jednakze, niedhigo przed rozpocz?ciem drugiej wojny swiatowej wzroslo zainteresowanie rodzinnymi religiami przedchrzescijanskimi. Celem tego nurtu bylo rozbudzenie patriotycznych postaw spolecznych w kraju. Powstaly wowczas cztery koncepcje religii slowianskiej, ktore w przeciwienstwie do poprzednich byly oparte nie tyle na materialach historycznych ile na archeologicznych i etnograficznych.

Pierwsza koncepcja zostala rozwini?ta przez czolowych akademikow nauki radzieckiej B. D. Grekowa i B. A. Rybakowa. Wedle niej, Slowianie, zyj^c od niepami?tnych czasow na tych samych terenach co obecnie, stworzyli gospodark? opartq. na rolnictwie, podstawy panstwowosci oraz rozwin?li wspanialy system religijny, ktory zblizony byl do religii chrzescijanskiej.

Drug^ koncepcj? zaproponowal uczony banita prof. Wladimir Propp, tworca semiotyki radzieckiej i inicjator strukturalizmu w Rosji. Wedle niego wszelkie doroczne kalendarzowe swi?ta rosyjskie zawierajq. szereg wspolnych dla siebie komponentow co jest uwarunkowane wzajemnym podobienstwem prac rolniczych. Propp zauwazyl, ze pierwotna przedchrzescijanska religia rosyjska byla religi^ archaicznq. poniewaz w swi?tach tych nie ma rozwini?tego panteonu bostw. Dlatego tez doszedl do wniosku, ze pierwotna religia rosyjska ich w ogole nie posiadata (podobnie s^dzili Aniczkow, Niederle i Weselowski). Zarowno Kupajlo (Kupala), Jarylo jak i inni s^Jedynie «niedorozwini?tymi bostwami». Dlatego tez uwaga profesjonalnych etnografow, etnolingwistow oraz folklorystow zwrocona zostala na demonologi? ludow^.

Pogl^dy Proppa staly si? dodatkowym impulsem dla nurtu starego etnografa rosyjskiego Dmitrija Zelenina, ktorego badania nad demonologi^ opieraly si? na metodzie retrospektywnej. Jego zwolennikiem byl akad. Nikita I. Tolstoj, prawnuk Lwa Tolstoj a. Byl on tworcq. wpfywowej szkoly etnografii i etnolingwistyki. W ten sposob powstala trzecia koncepcja religii slowianskiej, opieraj^ca si? wyl^cznie na analizie materialow etnograficznych. Metoda ta ujawniala wszystko to co przechowalo si? w kulturze zywej, a to znaczy bez wielkich bogow (bo mianowicie te bogi byli najwi?cej przesladowane przez kosciol chrzescijanski). Тут sposobem najznamienitsi etnografowie przyj?li tez? o braku wsrod Slowian rozbudowanej mitologii a fmkcjonowaniu jedynie demonologii.

Czwarta koncepcja zostala stworzona przez dwoch strukturalistow (co samo w sobie wystarczylo aby si? liczyc frond^) Wjaczeslawa Iwanowa i Wladimira Toporowa. Wyszli oni od ustalenia slowianskich imion bogow a nast?pnie zestawili je z imionami, nazwami i indoeuropejskimi mitami. Kolejnym krokiem byla rekonstrukcja rozwini?tej mitologii wywodz^cej si? z ogolno- indoeuropejskiej («Mit Podstawowy», walka Pioruna z Wolosem — Welesem, itd.). Metody, ktorymi si? oni postugiwali w znacznej mierze pochodzify od Levi-Straussa, uniozliwify one bardzo swobodne ustalenie zwi^zkow, co doprowadzilo do bogatej rekonstrukcji, ktora byla jednak malo wiarygodna. Nie ma prostych dowodow na istnienie walki pomi?dzy Wolosem a Piorunem, ba Wolos, w odroznieniu od Welesa, jest najprawdopodobniej nowym bogiem, powstalym z transformacji chrzescijanskiego sw. Blazej a — bulg. Wlasa.

Jesli chodzi o koncepcj? Rybakowa, to ze wzgl?du na jej znacznq. popularnosc w kr?gach zarowno naukowych jak i (daleko wi?cej) poza- naukowych, zajmuje ona znaczne miejsce w mej ksi^zce. Analizuj? zrodla, ktorymi (poza w^skim kr?giem swojej specjalizacji) nieprofesjonalnie poshigiwat si? Rybakow, jego metody (nieprawdopodobnie przestarzale, wr?cz prymitywne) oraz wnioski (ktore s^ pochopne, wr?cz anegdotyczne). Jednak nie zamierzam podwazac jego talentu, pot?gi i entuzjazmu.

Istotne jest to, ze jego twory stali si? punktem wyjscia dla neopoganstwa, ktore w latach siedemdziesi^tych powstalo wsrod nowych ruchow religijnych. Ruch ten, wywotany nacjonalizmem zrodzonym z kryzysu prawoslawia, ignorowal realne dane dotycz^ce dawnych kultur i obrz?dow poganskich, i rozpocz^t tworzenie nowych kultow i obrz?dow, ktore po cz?sci s^ zapozyczone z indyjskiej i germanskiej praktyki kultowej. Celem ich jest propagowanie barbarzynskiej ideologii pierwotnej, charaktery zuj ^cej si? nienawisci^ do obcoplemiencow, wladczosci^, izolacjonizmem i solidarnosci^ nacjonalistycznq.. Wspolczesne hasla ekologiczne (szacunek do przyrody) tworz^ u nich jedynie pozor wyrzeczenia si? pryncypiow i norm cywilizacji.

Analiza rzeczywiscie historychnych wschodnioslowianskich kultow i mitologii zdaje si? byc przydatnq. wspolczesnie rowniez dlatego, ze pozwala spojrzec na ruch neopoganski w swietle realnych faktow.

Do rekonstrukcji poganstwa wchodnioslowianskiego wykorzystano w tej ksi^zce nowy rodzaj zrodei, jakim jest folklor wajnachski (czeczeno-inguszecki). W folklorze tym istnieje postac o imieniu Piton, ktora jest bardzo bliska slowianskiemu Piorunowi (ros. Perunowi). Folklorysci twierdz^, ze jego imi? wywodzi si? od przetworzonego slowa «faraon». Jednak analiza funkcji, w jakich wyst?puje ta postac w przekazach foklorystycznych, kloci si? z Ц. interpretacj^: Piton wst?puje bowiem na niebiosa, grzmi, polewa deszczem. Oznacza to, ze jest bliski gromowladcy. W jaki sposob postac ta stala si? elementem folkloru wajnachskiego? Kiedy Rosjanie przybyli na Kaukaz w okresie ostatnich kilkuset lat, byli juz wyznawcami prawoslawia a postac Pioruna nie istniala w ich mitologii.

Okazalo si?, ze w VII wieku po Chrystusie arabski dowodca Merwan II na czele armii wkroczyl z pohidnia na Polnocny Kaukaz, nast?pnie zas w gl^b Kaganatu Chazarskiego oraz na tereny zamieszkale przez Slowian (doszedl do «rzeki Sakalibow»). Wzi^l on wowczas do niewoli 20 tys. ludzi, ktorych uprowadzil ze sob^. i osiedlil w Kachetii na terenie Polnocnego Kaukazu w s^siedztwie Czeczenii. To za spraw^tych niewolnikow mity o Piorunie mogty przedostac si? do Wajnachow. W konfrontacji z ich mitologii utratily pierwotny walor swi?tosci i zeszly do rangi folkloru. Тут sposobem opowiesci o Piorunie (dotycz^ce polecen nakazuj ^cych kobietom licie wody z beczek, zwi^zkow z chlebem i mlynem, pieczy nad starymi i dziecmi, etc.), ktore spotyka si? w przekazach etnograficznych wschodniej Slowianszczyzny (podania, bajki), okazaly si? niezwykle przydatne dla rekonstrukcji mitow slowianskich. W tym celu konieczna okazala si? analiza zwi^zanych z nim bajek Rosyjskich.

Koncepcja Rybakowa wyklucza mozliwosc zapozyczenia imienia Piorun od Slowian. Jego zdaniem, najwyzszym bogiem Slowian byl Rod, Piorun zas mial byc jedynie bogiem druzyny ksi^z?cej, wprowadzonym przez ksi?cia Wlodzimierza. Temu sprzeczy jednak obecnosc Pioruna u wszystkich ludow slowianskich. Co wi?cej, bog Rod w ogole nie istnial u Slowian—jest to nieprawdziwa konstrukcja dawnych Rosyjskich autorow, spowodowana bl?dnym odczytaniem greckich tekstow chrzescijanskich. Bizantyjczycy zwali horoskopy «genealogiami» (to znaczy doslownie rodoslowiem, nauk^ o rodzie). Thimacze bl?dnie utozsamiali takie rozumienie losu l^czonego z narodzeniem czlowieka z postacil Roda. St^d tez pochodzi jego postulowany zwi^zek z Rozenicami — pannami losu.

Piorun byl nie tylko najwazniejszym bogiem u Slowian Wschodnich, mozliwe jest, ze przez krotki czas byl ich jednym bogiem. Jak zauwazyl Lowmianski, istniejq. dowody na to, ze inne bogowie w panteonie Wlodzimierza sq. tam dodani przez chrzescijanskiego redaktora. Innymi slowy, pierwsza reforma religijna Wlodzimierza miala na celu nadanie poganstwu charakteru religii monoteistycznej. Zabytki archeologiczne, przywolywane na potwierdzenie istnienia szesciu bogow w panteonie Wlodzimierza, nie s^ wiarygodne. Szczegolowa analiza zamieszczona w niniejszej ksi^zce та pokazac, ze prawie wszystkie swi^tynie poganskie przypisywane wschodnim Slowianom (dwie w Kijowie i po jednej w Nowogrodzie i Pskowie) s^bardzo w^tpliwe. Cz?sc z nich z calq. pewnosci^ nie jest pozostalosciq. architektury sakralnej, inne zas sq. pozostalosciami obrz^dku pogrzebowego.

Na potwierdzenie swego systemu bogow z Rodem na czele, Rybakow odwofywal si? do pos^gu ze Zbrucza — czworograniastej stelli z wyobrazeniami antropomorficznymi. Szczegolowa analiza tego zabytku wskazuje, ze przedsta- wiane tam postacie nie mogq. byc uznane za wyobrazenie Roda czy bogow z panteonu Wlodzimierza, a calego zas pos^gu nie mozna uznac za typowy wytwor wschodnioslowianski. Bior^c pod uwag? czas jego powstania jest on pozniejszy anizeli wschodnioslowianskie poganstwo. Ze wzgl?du na jego ikonografie, pos^g ze Zbrucza nalezy l^czyc ze Slowianszczyzn^Zachodniq. w pol^czeniu z wplywami koczownikow. Podobne pos^gi spotyka si? na tym obszarze (Naddniestrze) dosyc cz?sto. Przekazy historyczne zas poswiadczaj^ tam obecnosc plemion zachodnioslowianskich, ktorym przez dhigi czas udawalo si? unikac chrystianizacji (w szczegolnosci L?dzianie).

L^czenie postaci Pioruna z funkcj 3. gromowladcy bylo rezultatem procesu zapoez^tkowanego jeszcze na etapie wspolnoty indoeuropejskiej i konty- nuowanego w okresie pozniejszym. Jego wezesnymi cechami byla pot?ga i wojowniczosc sk^d bierze si? jego zwi^zek z d?bem, toporem i strzalami. Z uwagi na oddziaiywanie na urodzaj i plodnosc pojawiajq. si? nast?pnie erotyezne elementy kultu Pioruna. Uznanie czwartku za dzien Pioruna nasupilo juz pod wplywem kalendarza chrzescijanskiego. Taki obraz Pioruna zrekonstruowany z mitow ukazal si? w folklorze wajnachskim.

Przyjrzyjmy si? obecnie tresciom folkloru wajnachskiego w kontekscie naszej wiedzy o etnografii i folklorze wschodniej Slowianszczyzny.

Wajnachskie przekazy dotycz^ce kobiet, ktore posyla Piorun do nieba aby lac stamt^d wod? imituje deszcz, sq. zapewne echem slowianskich opowiadan o wiedzmach i czarownicach — «stworzycielkach pogody», czy jak je okreslajq. Niemcy «wiedzmach blyskawicy» (Blitzhexen). Na Ukrainie wierzono, ze wiedzmy mogq. krasc deszcz z nieba i trzymac go w cebrach. Z zbiorze Afanasjewa znajdujemy przekazy o tym, ze wiedzmy latajq. do nieba woz^c tam beezki (zupelnie jak w czeczenskich przekazach dotycz^cych kobiet Pirlona), ktorych wybuch powoduje nawalnic?. W Rosji zachowal si? zwyczaj rozbijania beezek w celu wywolania deszczu.

Jakie pocz^tkowo tresti zawieralo rozbijanie beezek? W bajkach rosyjskich do beezek zamyka si? niezwyczajne dzieci, takie jak blizni?ta czy domniemane dzieci duchow. S3, one nast?pnie wpuszczane do wody a owe cudowne dzieci rozbijajq. jq. wychodz^c na wolnosc, gdzie ezeka ich wspaniala przyszlosc. Ten motyw byl powszechnie wykorzystywany w zyciorysach uzurpatorow, aby przywi^zac ich do dynastii carskiej (np. Sargon, Perseusz i inni). U podstaw tych motywow z bajek lezy realny zwyczaj zwany «probq. wiedzmy» polegaj^cy na probie jej utopienia. Wierzono, ze potwierdzeniem wiedzmarstwa b?dzie jej przezycie. Obecnosc «bozych dzieci» w tych opowiesci doprowadzila zapewne do zast^pienia utopienia przez wyp?dzenia do wody czy splaw. Ten ostatni zwyczaj jest analogiczny do splawiania swi?tych przedmiotow, ktore utracily swq. wartosc uzytkow^ (np. przestarzale ikony, itp.). Pot?pione lub wygnane do wody kobiety, ktore zachowaly atrybuty bostwa, staly si? rusalkami.

Na Rusi rusalkami stawaly si? kobiety-topielce oraz nie ochrzczone dzieci. Od tych skrzywdzonych, ktorzy nie przezyli danego im ezasu oezekiwano zlego ale tez pomocy. Те do niedawna s^siadki lub krewne uwazano, ze przemienione w rodzaj wiedzm i czarownic. Wierzono w ich wladz? nad pogod^ (wywofywanie deszczu) oraz l^czono z d?bem — drzewem Piorunowym. Obrz?d «wodzenia rusalki» lub «odprowadzenia rusalki» dotyczyl skladania ofiar czlowieczych, w ktorych czarownice lub inne kobiety przedsta- wialy si? bostwu w imieniu wspolnoty wioskowej.

W roznych swiatach odprowadzono rozne osoby — na Maslanic? (ostatki, karnawal — wczesna wiosna) odprowadzano Maslanic?, u Slowian Polud- niowych zas Mar? lub Maren?, na Iwana Kupajhi (okres letniego przesilenia) rzucano Kupajl? do rzeki, itd. Zauwazonych przez Proppa waznych pod- obienstw pomi?dzy tymi swi?tami, nie da si? jednak wyjasnic poprzez pod- obienstwo zaj?c chlopskich, jako ze odnosz^ si? one do roznych por roku. Bardziej wiarygodne jest wyjasnienie pochodzenia jednego swi?ta w nawi^zaniu do innego. Rytual maslaniczny dotycz^cy podnoszenia i staczania si? kola ogniowego, powi^zany z magicznym zabezpieczaniem slonca w momencie gdy schodzi ono z wyzszego punktu na ekliptyce, odpowiada letniemu powrotowi slonca. Z pewnosciq. jednak nie mozna go odnosic do okresu wiosennego, w ktorym nast?puje podnoszenie si? slonca to tego najwyzszego punktu. Warto zauwazyc, ze swi?to Iwana Kupajly, zachowane na Ukrainie i Bialorusi, zostalo wyparte przez post chrzescijanski na wi?kszosci ziem rosyjskich. Swi?to zostalo przesuni?to do tydnia na samym pocz^tku posta, kiedy jeszcze dozwolono spozywac masla. Doprowadzilo to do powstania Maslanicy, ktora jest nieznana na Ukrainie i Bialorusi.

Oprocz wspominanych wyzej elementow rytualu, swi?ta Kupajly nasycone sq. elementarni kultu Pioruna o intensywnym zabarwieniu seksualnym. Kupajlo wywodzi si? nie od slowa «кирас» ('Црас'), ale od «kupy», «sowokuplenia» ('spolkowania'). Kupajlo nie jest imieniem ale nazw^, epiklezq. Pioruna. Jeszcze wi?kszy ladunek erotyzmu maj^ «Jarylki», «odprowadzanie Jaryly», ktore okazuje si? byc wypartymi ze swojego miejsca w kalendarzu obrz?dami nalez^cymi do tego samego kompleksu chrzescijanskiego. Ityfalliczna postac Jaryly (od slowa «jariti» — 'podniecac', 'zapalac') jest epiklez^. Pioruna, zwi^zan^z jego seksualnymi fiinkcjami przygotowania slubow i kojarzenia w pary.

Tak wi?c pod tymi pozniejszymi obliczami tej obrz?dowosci ujawnia si? pierwotnie regularnie obchodzone poganskie swi?to «Odprowadzenia Pioruna», ktore oznaczalo jego zgubienie oraz smierc, i ktore zbiegalo si? z letnim powrotem slonca. Przekaz kronikarski dotycz^cy obalenia balwana Pioruna (mordowanie balwana przez «dwunastu m?zow», jego oplakiwanie, splaw na wodzie) odnosil si? do niezrozumialego przez autora obrz?du regularnego odprowadzania Pioruna w dniu letniego powrotu slonca.

Nalezy przypuszczac, ze skoro mialo miejsce odprowadzanie musialo istniec tez przyjmowanie — coroczne ukazywanie si? Pioruna, jego narodziny.

I rzeczywiscie na przeciwlegfym krancu skali, w momencie zimowego powrotu slonca, miesci si? w kalendarzu jednolity szereg poganskich swi^t — «Swi^tek». U Slowian Pohidniowych swi?to to dotyczy czczenia klody d?bowej, zwanej Badniakiem, ktorej przypisywane sq. atrybuty bostwa antropomorficznego. Ma ono postac staruszka przy ktorym zjawia si? mlody Bozycz (to znaczy syn Boga). U Rosjan odbywaly si? w tym czasie gry «rjazenych» (zamasko- wanych), wsrod ktorych na szczegoln^ uwag? zashigujq. «gry z umrunem» ('gry ze zmarlym'). Nieboszczyka, ktorego odtwarzal 'ijazeny', przywracano do zycia za pomoci roznych zabiegow seksualnych. Stosowano przy tej okazji masturbacj? i felacja, do ktorych zmuszane byly wiejskie dziewczyny. Ten sposob ozywienia i odmladzania wi^zano z wiarq. w zbawiennq. jakosc m?skiego nasienia. Sama idea ozywienia nawi^zuje do sansary, starej idei indoeuropejskiej (drugie zycie na ziemi, przesiedlenie dusz).

Tak wi?c Piorun sytuuje si? w szeregu bostw charakteryzuj^cych si? cyklem umierania i wskrzeszania. Ten cykl wyznaczal u Slowian Wschodnich podzial roku na dwie polowy. Podobnie dzielil si? rok u Grekow na epidemie i apodemiq — odpowiednio swi?to przyjmowania i odprowadzania Appolina. Bior^c pod uwag? roznice klimatyczne, cezury u Slowian Wschodnich wypadaly w innych okresach. Zarowno w kulcie Appolina jak i Pioruna duz\ rol? przypisywano kobietom i dziewicom.

Nalezy przypuszczac, ze obecnosc i dominuj^ca pozycja w slowianskim panteonie poganskim bostwa umieraj^cego i powstaj^cego z martwych ulatwila recepcj? tajemnicy wskrzeszenia Jezusa Chrystusa i przyczynila si? stosunkowo szybkiego przej?cia chrzescijanstwa przez Slowian. Glowne misterium chrzescijanstwa bylo im w istocie bliskie i zrozumiaie.